Słowa kluczowe
lateralizacja
neurobiologia stronności
Jak cytować
Abstrakt
Lateralizacja to proces kształtowania przewagi funkcjonalnej jednej strony ciała. Wyróżnia się różne typy lateralizacji. Przez lata leworęczność uznawano za przejaw patologii. Trend ten jednak uległ z czasem zahamowaniu. Obecne poglądy opierają się na założeniu, że różnic półkulowych nie da się sprowadzić do jednego wymiaru. Uważa się, że obie półkule tworzą system, w którym istotną rolę odgrywa każda z nich. Nie podlega dyskusji, że dominacja jednej z rąk jest korzystna. Przyczyny powstawania leworęczności nie zostały dotychczas dostatecznie poznane. Istnieje wiele hipotez próbujących wyjaśnić to zjawisko. Obecnie trwają spory na temat różnych wariantów odmiennej stronności i ich predestynacji do trudności w uczeniu się. Jak wynika z danych, leworęczność jest zjawiskiem o złożonym podłożu neurobiologicznym, a jej implikacje są komplementarne. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie tego zjawiska na podstawie doświadczeń pochodzących z badań neurobiologicznych, neuropsychologicznych i neuropedagogicznych.
Bibliografia
Annett, M. (1985). Left, Right, Hand and Brain: The Right Shift Theory. Hillsdale: Erlbaum.
Annett, M. (2002). Handedness and Brain Asymmetry: The Right Shift Theory. Hove: Psychology Press.
Bakan, P. (1973). Left Handedness and Alcoholism. Perceptual and Motor Skills, 36, 514.
Bakan, P. (1977). Left Handedness and Birth Order Revisited. Neuropsychologia, 15, 837–839.
Bartel, H. (2004). Embriologia. Podręcznik dla studentów. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Bauer, J. (2008). Empatia. Co potrafią lustrzane neurony, tłum. M. Guzowska. Warszawa: PWN.
Bednarek, D. (1999). Neurobiologiczne podłoże dysleksji. Przegląd Psychologiczny, 42, 1–2.
Bever, T.G. i Langendoen, D.T. (1971). A Dynamic Model of the Evolution of Language. Linguistic Inquiry, 2(4), 433–463.
Bielańska-Osuchowska, Z. (2004). Zarys organogenezy. Różnicowanie się komórek w narządach. Warszawa: PWN.
Bishop, D.V. (1983). How Sinister is Sinistrality? Journal of the Royal College of Physicians of London, 17(3), 161–172.
Bishop, D.V. (2013). Cerebral Asymmetry and Language Development: Cause, Correlate, or Consequence? Science, 340 (6138), 1230531.
Bishop, D.V. (2014). Uncommon Understanding (Classic Edition): Development and Disorders of Language Comprehension in Children. London –New York: Psychology Press.
Blythe, S.G. (2006). Harmonijny rozwój dziecka, tłum. P. Karpowicz. Warszawa: Świat Książki.
Bogdanowicz, M. (1992). Leworęczność u dzieci. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Bradshaw, J.L. (1989). Hemispheric Specialization and Psychological Function. Chichester: Wiley.
Broca, P. (1861). Perte de la parole, ramollissement chronique et destruction partielle du lobe antérieur gauche du cerveau. Bulletin de la Société Anthropologique, 2(1), 235–238.
Bryden, M.P., Ardila, A. i Ardila, O. (1993). Handedness in Native Amazonians. Neuropsychologia, 31, 301–308.
Budohoska, W. i Grabowska, A. (1994). Dwie półkule – jeden mózg. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Cieszyńska, J. (2010). Diagnoza funkcji lewej półkuli mózgu i jej wpływ na programowanie terapii dziecka w wieku przedszkolnym. Nowa Logopedia, 1, 23–30.
Cieszyńska, J. i Korendo, M. (2007). Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia. Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne.
Coren, S. i Halpern, D.F. (1991). Left-handedness: A Marker for Decreased Survival Fitness. Psychological Bulletin, 109(1), 90–106.
Czochańska, J. (1995). Badanie i ocena neurorozwojowa niemowląt i noworodków. Lublin: Wydawnictwo Folum.
Dawson, J.L. (1977). An Anthropological Perspective on the Evolution and Lateralization of the Brain. Annals of the New York Academy of Sciences, 299, 424–447.
Federmeier, K.D., Wlotko, E.W. i Meyer, A.M. (2008). What’s ‘Right’ in Language Comprehension: Event-Related Potentials Reveal Right Hemisphere Language Capabilities. Lang Linguist Compass, 2, 1–17.
Francks, C. i in. (2007). LRRTM1 on Chromosome 2p12 Is a Maternally Suppressed Gene That Is Associated Paternally with Handedness and Achizophrenia. Molecular Psychiatry, 12(12), 1129–1139.
Gabbard, C. i Iteya, M. (1996). Foot Laterality in Children, Adolescents, and Adults. Laterality, 1(3), 199–205.
Geschwind, N. i Behan, P. (1984). Laterality, Hormones and Immunity. W: N. Geschwind i A.M. Galaburda (red.), Cerebral Dominance. The Biological Foundations (s. 211–224). Cambridge, MA: Harvard University Press.
Geschwind, N. i Galaburda, A.M. (1987). Cerebral Lateralization. Cambridge, MA: MIT Press.
Geschwind, N. i Levitsky, W. (1968). Human Brain: Left-right Asymmetries in Temporal Speech Region. Science, 161, 186–187.
Gilbert, A.N. i Wysocki, C.J. (1992). Hand Preference and Age in the United States. Neuropsychologia, 30, 601–608.
Giljov, A., Karenina, K., Ingram, J. i Malashichev, Y. (2015). Parallel Emergence of True Handedness in the Evolution of Marsupials and Placentals. Current Biology, 25(14), 1878– 1884.
Gołyszny, M. (2019). Wybrane czynniki warunkujące kompetencje szkolne z perspektywy współczesnych neuronauk i nauk pedagogicznych. Kwartalnik Pedagogiczny, 252(2), 122–149.
Grabowska, A. (1994). Leworęczność a lateralizacja funkcji wzrokowo-przestrzennych w mózgu. Przegląd Psychologiczny, 37, 301–312.
Grabowska, A. (1999). Neurobiologiczne podstawy leworęczności. Przegląd Psychologiczny, 42(1–2), 57–72.
Grabowska, A. (2005). Lateralizacja funkcji psychicznych w mózgu człowieka. W: T. Górska, A. Grabowska i J. Zagrodzka (red.), Mózg a zachowanie (s. 443–488). Warszawa: PWN.
Harrington, A. (1995). Models of Laterality in the Nineteenth Century. W: R.J. Davidson i K. Hugdahl (red.), Brain Asymmetry (s. 3–27). Cambridge, MA: MIT Press.
Hécaen, H., de Agostini, M. i Monzon-Montes, A. (1981). Cerebral Organization in Left-handers. Brain and Language, 12, 261– 284.
Hécaen, H. i Sauquet, J. (1971). Cerebral Dominance in Left-Handed Subjects. Cortex, 7, 19–48.
Hellige, J.B. (1993). Hemispheric Asymmetry. What’s Right and What’s Left. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Hicks, R.E. i Kinsbourne, M. (1981). Fathers and Sons, Mothers and Children: A Note on the Sex Effect on Left-Handedness. Journal of Genetic Psychology, 139, 305–306.
Hugdahl, K. i Davidson, R.J. (2004). The Asymmetrical Brain. Cambridge: MIT Press.
Johansen, K. (2011). Słuch i uczenie się. W: E.M. Kulesza (red.), Ruch, wzrok, słuch – podstawa uczenia się. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.
Kimura, D. (1963). Speech Lateralization in Young Children as Determined by an Auditory Test. Journal of Comparative and Physiological Psychology, 56(5), 899–902.
Kimura, D. (1967). Functional Asymmetry of the Brain in Dichotic Listening. Cortex, 3(2), 163–178.
Knapek, M. (2013). Lateralizacja a zaburzenia przetwarzania porządków linearnych w języku dzieci pięcio- i sześcioletnich. Nowa Logopedia, 4, 281–291.
Knapek, M. (2017). Zaburzenia mowy a asymetria funkcjonalna mózgu w kontekście uczenia się – doniesienia z badań. Neurolingwistyka Praktyczna, 3, 47–66.
Kobler, R. (1932). Der Weg des Menschen vom Links – zum Rechtshander. Wien–Leipzig: Perles Verlag.
Kowalewski, I. (2014). Zaburzenia rozwoju ruchowego dziecka przed startem szkolnym. Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, LXVII, 15–30.
Kuhl, P.K. (2007). Język, umysł i mózg: doświadczenie zmienia percepcję. W: B. Bokus i G.W. Shugar (red.), Psychologia języka dziecka, tłum. E. Haman i in. (s. 34–62). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kushner, H.I. (2011). Cesare Lombroso and the Pathology of Left-Handedness. The Lancet, 377(9760), 118–119.
London, W.P. (1990). Left-Handedness and Alcoholism. W: S. Coren (red.), Left Handedness. Behavioral Implications and Anomalies (s. 457–484). Amsterdam: Elsevier Science.
Ludwig, W. (1931). Das Rechts–Links–Problem in Tierreich und beim Menschen. Berlin: Springer.
Łuria, A.R. (1970). Traumatic Aphasia. Hague: Mouton.
Magnus, R. (1926). Some Results of Studies in the Physiology of Posture. Lancet, 211(531–536), 585–588.
Marzi, C.A., Grabowska, A., Tressoldi, P. i Bisiacchi, P. (1988). Left Hemisphere Superiority for Visuo-spatial Functions in Lefthanders. Behavioural Brain Research, 30, 183–192.
Matyja, M. i Gogola, A. (2011). Edukacja sensomotoryczna niemowląt. Katowice: Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego.
McGlone, J. (1980). Sex Differences in Human Brain Organization: A Critical Survey. Behavioral Brain Sciences, 3, 215–227.
McManus, I.C. (2003). Right Hand, Left Hand: The Origins of Asymmetry in Brains, Bodies, Atoms, and Cultures. London: Phoenix.
Medland, S.E., Duffy, D.L., Spurdle, A.B., Wright, M.J., Geffen, G.M., Montgomery, G.W. i Martin, N.G. (2005). Opposite Effects of Androgen Receptor CAG Repeat Length on Increased Risk of Left-Handedness in Males and Females. Behavior Genetics, 35(6), 735–744.
Meyer, R.W. (1991). Berater für Linkshandiger. München: Taschenbuchverlag Jacobi KG.
Michałowicz, R. (2000). Rozwój układu nerwowego i badania neurologiczne dziecka. W: R. Michałowicz i S. Jóźwiak (red.), Neurologia dziecięca (s. 13–97). Wrocław: Urban & Partner.
Miles, T.R. (1983). Dyslexia. The Pattern of Difficulties. London: Granada.
Moro, E. (1918). Das erste tremenon. Munchener Med Wochensch, 65, 1147–1150.
Olex-Zarychta, D. (2010). Lateralizacja funkcjonalna kończyn człowieka i jej uwarunkowania w zakresie koordynacji motorycznej. Katowice: Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki.
Orton, S.T. (1937). Reading, Writing and Speech Problems in Children. New York: Norton.
Paczkowska, A., Szmalec, J. i Zielonka, D. (2014). Wykrywanie problemów związanych z nieustaloną lateralizacją i możliwości im przeciwdziałania dla prawidłowego rozwoju dziecka. Hygeia, 49(3), 531–535.
Passian, J., Suchenwirth, R. i Ferner, U. (1969). Die Lateralisation der manuellen Leistung in Abhängigkeit vom Lebensalter. Fortschritte der Neurologie und Psychiatrie, 37, 319–331.
Pawłow, I.P. (1951). Wykłady o czynności mózgu, tłum. S. Miller. Warszawa: PZWL.
Payne, M.A. (1987). Impact of Cultural Pressures on Self-reports of Actual and Approved Hand Use. Neuropsychologia, 25(1), 247–258.
Perelle, J.B. i Ehrman, L. (1994). An International Study of Human Handedness: The Data. Behavior Genetics, 24, 217–227.
Pocelujev, A. (1951). Voprosy rozvitja levoj ruki u śkolnikov–sportsmenov. Leningrad, diss. kand.
Podemski, R. i Wendera, M. (2001). Neurologia. Wrocław: Urban & Partner.
Porac, C. i Coren, S. (1979). Individual and Familial Patterns in Four Dimensions of Lateral Preferences. Neuropsychologia, 17(5), 543–548.
Rogers, L.J. (2014). Asymmetry of Brain and Behavior in Animals: Its Development, Function, and Human Relevance. Genesis, 52(6), 555–571.
Sadowska, L. i Dziewulski, M. (2012). Neurofizjologiczne podstawy diagnostyki i terapii dzieci z zaburzeniami rozwojowymi. Warszawa: UMK.
Saitsu, H. i in. (2004). Development of the Posterior Neural Tube in Human Embryos. Anatomy and Embryology, 209, 107–117.
Satz, P. (1980). Incidence of Aphasia in Left-Handers: A Test of Some Hipothetical Models of Cerebral Speech Organization. W: J. Heron (red.), Neuropsychology of Left-Handedness (s. 189–197). New York: Academic Press.
Satz, P., Orsini, D.L., Saslow, E. i Henry, R. (1985). The Pathological Left-Handedness Syndrome. Brain and Cognition, 4, 27–46.
Scerri, T.S. i in. (2011). PCSK6 is Associated with Handedness in Individuals with Dyslexia. Human Molecular Genetics, 20(3), 608–614.
Shaywitz, B.A. i in. (1995). Sex Differences in the Functional Organization of the Brain for Language. Nature, 373, 607–609.
Skibska, J. (2010). Asymetria funkcjonalna mózgu a wykorzystanie mnemotechnik w procesie dydaktycznym. W: J. Gabzdyl i B. Oelszlaeger (red.), Oblicza edukacji. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Kojsowi (s. 390–398). Sosnowiec: Oficyna Wydawnicza Humanitas.
Sobótka, S. i Grodzicka, J. (1989). Hemispheric Difference in Evoked Potentials to Faces and Words. Acta Neurobiologiae Experimentalis, 49, 265–280.
Sperry, R.W. (1968). Hemisphere Deconnection and Unity in Conscious Awareness. American Psychologist, 23(10), 723–733.
Spionek, H. (1965). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa: PWN.
Spionek, H. (1970). Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. Warszawa: PZWL.
Starosta, W. (1975). Symetria i asymetria ruchu w sporcie. Z badań łyżwiarstwa figurowego, wrotkarstwa figurowego, gimnastyki artystycznej, lekkoatletyki, kajakarstwa. Warszawa: Sport i Turystyka.
Starosta, W. (1990). Symetria i asymetria ruchów w sporcie. Warszawa: Instytut Sportu.
Starosta, W. (2008). Stronne zróżnicowanie techniki ćwiczeń zawodników rozmaitych dyscyplin sportu. Warszawa–Supraśl: Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu.
Starosta, W. (2015). Adaptacja osób leworęcznych do systemu edukacji ruchowej i szkolenia sportowego opracowanego dla praworęcznych. Aktywność Ruchowa Ludzi w Różnym Wieku, 4.
Sulzbacher, S. i in. (1994). Crossed Dominance and Its Relationship to Intelligence and Academic Achievement. Developmental Neuropsychology, 4, 473–479.
Szeląg, E. (2005). Mózg a mowa. W: T. Gałkowski, E. Szeląg i G. Jastrzębowska (red.), Podstawy neurologopedii (s. 98–153). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Szuman, S. (1957). Rozwój motoryki niemowlęcia. Kultura Fizyczna, 11, 834–850.
Tomatis, A. (1991). Education et dyslexie. Paris: ESF.
Travis, L.E. (1931). Speech Pathology. New York: Appleton.
Tuan, Y.F. (1987). Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wernicke, C. (1969). The Symptom Complex of Aphasia. W: R. Cohen i M. Wartofsky (red.), Proceedings of the Boston Colloquium for the Philosophy of Science 1966/1968 (s. 34–97). Dordrecht: Springer.
Wigan, A.L. (1844). Duality of the Mind. The Lancet, 43(1078), 154.
Witelson, S.F. i Kigar, D.L. (1987). Individual Differences in the Anatomy of the Corpus Callosum: Sex, Hand Preference, Schizophrenia and Hemisphere Specialization. W: A. Glass (red.), Individual Differences in Hemispheric Specialization (s. 55–91). New York: Springer.
Witelson, S.F., Kigar, D.L., Scamvougeras, A., Kideckel, D.M., Buck, B., Stanchev, P.L. i Black, S. (2008). Corpus Callosum Anatomy in Right-Handed Homosexual and Heterosexual Men. Archives of Sexual Behavior, 37(6), 857–863.
Yokota, Y., Kawamura, Y. i Kameya, Y. (2006). Callosal Shapes at the Midsagittal Plane: MRI Differences of Normal Males, Normal Females, and GID. W: 2005 IEEE Engineering in Medicine and Biology 27th Annual Conference (s. 3055–3058). [Piscataway]: IEEE.
Autor zgodnie z zaleceniem MNiSW, by przeciwdziałać praktykom „ghostwriting” i „guest authorship” składając tekst dołącza oświadczenie Autora/Autorów, w którym deklaruje wkład każdego z Autorów w powstawanie publikacji. Własnoręcznie podpisane oświadczenie należy przesłać na adres redakcji:
Joanna Skibska | w formie skanu przesłać poprzez system OJS (biblioteka wydawcy).
Autorzy nie ponoszą żadnych kosztów w związku z publikacją artykułu na łamach czasopisma Konteksty Pedagogiczne oraz nie otrzymują gratyfikacji finansowej za opublikowanie tekstu. Redakcja zastrzega sobie prawo do wprowadzania niewielkich zmian w artykułach, które nie mają wpływu na merytoryczną stronę publikacji.
Autor (Autorzy) artykułu oświadcza, że przesłane opracowanie nie narusza praw autorskich osób trzecich. Wyraża zgodę na poddanie artykułu procedurze recenzji oraz dokonanie zmian redakcyjnych. Przenosi nieodpłatnie na Wydawnictwo Libron autorskie prawa majątkowe do utworu na polach eksploatacji wymienionych w art. 50 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – pod warunkiem, że praca została zaakceptowana do publikacji i opublikowana.
Wydawnictwo Libron posiada autorskie prawa majątkowe do wszystkich treści czasopisma. Zamieszczenie tekstu artykuły w repozytorium, na stronie domowej autora lub na innej stronie jest dozwolone o ile nie wiąże się z pozyskiwaniem korzyści majątkowych, a tekst wyposażony będzie w informacje źródłowe (w tym również tytuł, rok, numer i adres internetowy czasopisma).
Tekst jest udostępniany w internecie na licencji CC-BY-SA